به نام خدا
آثار تربیتی و اخلاقی نماز
در حدیث هفته های گذشته بترتیب 1-بازدارندگی از اعمال زشت و ناپسند 2- هدف گذاری و مقصد یابی 3- تثبیت وجود 4- یقین آوردن به روز قیامت 5- ایجاد تعهد از آثار تربیتی و اخلاقی -6 توجه به بندگان خدا و اصلاحات اجتماعی 7- رفع مشکلات سخن گفتیم اینک در حدیث این هفته نوبت هشتمین اثر تربیتی ، اخلاقی نماز و آن هم کبرزدایی می رسد .
8: کبرزدایی
یکی از بزرگ ترین رذایل اخلاقی ، صفت ناپسند «کبر»است .انسان متکبر خود را برتر و بالاتر از دیگران می بیند و به علت حقیر و کوچک شمردن انسانهای دیگر از اینکه همنشینی و مراوده ای با ایشان داشته باشد و به جمع و جماعتشان توجه کند ، خودداری می ورزد. چه بسیار دانشمندان و عالمانی که به خاطر غفلت و بی توجهی در دام تکبر گرفتار آمده اند و حسادت ها و کینه ها و خودنمایی ها ، زندگی شان را فرا گرفته است . در زندگی چنین انسانهایی کبر همچون سیلی بنیان کن ریشه فضیلت را برکنده و چونان آتشی سوزان ، خانه ایمانشان را خاکستر می کند و آنان را از پیشرفت و ترقی با می دارد انسان متکبر تعلیم پذیر دیگران نیست و خود را برتر از آنها می داند و سوگمندانه نتیجه این رفتار ، سکون و بی تحرکی و تبدیل شدن به مرداب است :
نردبان خلق این ما و منی است
عاقبت زین نردبان افتادنی است1
یکی از موثرترین و کارآمدترین روش های زدودن این صفت ناپسند از قلب و جان انسان مومن ، برپایی نماز و اعتراف به خاکسار بودن وجود در برابر حضرت واجب الوجودِ کامل الجود است . گزاردن سر برخاک در سجده و تسبیح و تنزیه حضرت پروردگار ، به آدمی می آموزاند که تنها حضرت رب الارباب است که شایستگی پرستش و سرسپردگی دارد.
در آموزه های اخلاقی و معرفتی اسلام ، آدمی فقط پس از تهی کردن وجود از غیر خدا و احساس حقارت و ناچیزی در برابر حضرت او به جایی می رسد و قدر قیمتی پیدا می کند
انسان معترف به خداوندیِ خدا و آگاه به بزرگی او ، دیگر پا را بر گرده مردم نمی گذارد و جایگاهش را برتر از دیگر انسانها نمی داند.
حضرت صدیقه طاهره (ع)در خطبه فدکیه ، در ذکر فلسفه برپایی نماز می فرماید:
«فرَضَ اللهُ الایمانَ تَطهِیرا" مِنَ الشَّرکِ وَ الصَّلاهَ تَنْزیهاً عَنِ الکِبرِ»
خداوند ایمان را برای پاک شدن از شرک و نماز را به دلیل زدودن کبر [از وجود آدمی]، واجب و ضرروری نمود.2
همچنین حضرت علی (ع)در خطبۀ قاصعه ، بعد از آنکه آفت کبر را بزرگ ترین مانع رشد انسان و تعالی او ذکر می کند، برپایی نماز را شکننده خودخواهی برمی شمارد و آن را برای انسانیت انسان مصونیت بخش می داند.
نماز با پشت سرافکندن هر آنچه غیر خداست آغاز شده و با تسلیم وجود به حضرت دوست پایان می یابد . وجودی که به حقیقت ، تسلیم مطلق شده دیگر خودبینی و خودپسندی ندارد و کبر در او راه پیدا نمی کند. او همنشینی با دیگران را قسمتی از سلوک ایمانی و انسانی خود می داند و خودپسندی را عین اسارت می پندارد:
با مدعی مگویید اسرار عشق و مستی
تا بی خبر بمیرد در درد خودپرستی 3
تا فضل و عقل بینی بی معرفت نشینی
یک نکته ات بگویم خود را مبین که رستی4
سلوک رفتاری نماز ، دمادم تکبر و خودبزرگ بینی را از ذهن و ضمیر آدمی بیرون می افکند و تواضع و فروتنی را در برابر حضرت سبحان برای او به ارمغان می آورد:
انسان نمازگزار در نمازش ابتدا در برابر خداوند رحمان و رحیم می ایستد ، آنگاه احساس شرمساری تمام وجودش را فرا می گیرد و در برابر او قامت دو تا می کند. در حقیقت ، در این مقام وادی دوم عشق را تجربه می کند و به رکوع می رود .ناگاه احساس می کند که تحمل قامت خمیده بودن را در برابر ذات پرجلال و جبروت حضرت حق ندارد و ارتباطی فراتر از این را می طلبد .در این مقام دیگران را نمی بیند ، اما هنوز خود را می بیند، لذا از خودبینی دست شسته و در وادی سوم عشق ،سربرخاک می گذارد و به سجده می رود :
«اَقْرَبُ مَا یَکُونُ العَبدُ مِنَ اللهِ عَزو جلَّ وَ هُوَ سَاجدٌ»
نزدیک ترین حالات بنده به خدای عزوجل ، زمانی است که در سجده است5 :
گفت پیغمبر رکوه است و سجود
بر در حق کوفتن حلقه وجود6
در اثر نماز نه تنها تکبر و خودبینی از وجود انسان نمازگذار رخت بر می بندد ، بلکه در نظر او تمام قوی شوکتان و قدرقدرتان ، که مظهر تکبر و منیت اند، کوچک و حقیر جلوه می کنند.7
1-مولوی ،مثنوی معنوی ،دفتر چهارم ،ص 702،بیت 2763
2-محمدبن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)کتاب من لا یحضره الفقیه ،ج3ص568
3-حافظ شیرازی ، دیوان حافظ شیرازی ،غزل 435، ص 331
4- همان ، غزل 434 ، ص 330
5- محمد بن یعقوب کلینی الکافی ،ج3،ص265
6-مولوی ،مثنوی معنوی ،دفتر پنجم ،ص854،بیت 2048
7- شکوه وصال ،محمدعلی انصاری ،صفحات 93 به بعد
