بسم الله الرحمن الرحیم
به نام آن خداوندی که هم ایجاد وآفرینش نعمت ها و هم بقا و دوام نعمت ها هر دو در کف با کفایت حضرت اوست
الَرَّحمنِ الرَّحِیمِ
رحمت گستر مهربان.
امام صادق علیه السلام در حدیث زیبایی می فرماید:
«الرّحمنُ اِسمٌ خاصُّ بِصِفَهٍ عامَّهٍ وَالرَّحِیمُ اَسمٌ عامٌ بِصِفَهٍ خاصَّهٍ.»1
«الرحمن»اسمی خاص[از خداوند]است که دامنۀ شمول عام دارد و«الرحیم»اسم عامی [از خداوند] است که دامنۀ شمول آن خاص است.
دراین هفته به بررسی حکمت تکرار دو صفت (رحمن و رحیم) می پردازیم .
تکراری ملال آور است که مبنای معرفتی نداشته و با فطرت انسان هماهنگ نباشد؛اما «الرحمن الرحیم» کلام خداوند است و در بر گیرندۀ صفات جمال و جلال الهی است وتکرار آن نه تنها ملال آور نیست،بلکه کاملاَ با فطرت هماهنگ است و لفظ و محتوای آن روح انگیز و جان افزاست.
البته با نگاهی ظریف تر ودقیق تر می توان گفت که در حقیقت،هیچ تکراری در قران تکرار نیست.در عالم تکوین،گر چه خورشید هر روز طلوع می کند،باران همیشه می بارد و ما همیشه نفس می کشیم،در ماهیت هیچ کدام از آن ها تکرار وجود ندارد؛نه خورشید امروز،خورشید دیروز است،نه باران امروز،باران دیروز و نه نفَس های ما نفَس های پیشین.عناصر تشکیل دهنده خورشید امروز با دیروز متفاوت است،زمینۀ باریدن امروز با باران دیروز دگر گون است و انسان امروز با دیروز تفاوت دارد…
در آیۀ اول سورۀ حمد،یعنی «بسم الله الرحمن الرحیم »،سخن از آغاز کار است و هرآغازی در تحقق وایجادش محتاج رحمت رحمانیه ولطف گستردۀ الهی است و در استمرار و بقایش نیز به رحمت رحیمیه و ویژۀ خداوند نیازمند؛اما در این آیه،«الرحمن الرحیم»به دنبال «ربِّ العالمینَ»مطرح شده و بیانگر این نکتۀ مهم است که همان طور که عامل اصلی در آفرینشِ هستی،رحمت الهی است که در قالب صفات «رحمان»و«رحیم»تجلی پیدا می کند،در تربیتِ وجود و موجود نیز عامل اصلی، رحمت ذات احدیت است؛زیرا در آیۀ دوم، یعنی «الحمدُاللهِ ربِّ العالمین»،بحث حمد و تربیت و ربوبیت مطرح است و آیۀ سوم،مقام رحمت در ربوبیت را بیان می کند.به عبارت دیگر،از دلایلی که خداوند «ربُّ العالمین»است ،رحمت اوست و الاّ خداوند نیازی به تربیت موجودات ندارد،زیرا او غنی مطلق و مستغنی بالذات است…
نکتۀ دیگر آنکه با توجه به واژۀ«ربّ» که در آیۀ قبل آمده است، می توان گفت فقط ربوبیتی به بار نشسته و تربیتی موفق است که انگیزه و درون مایۀ آن،رحمت و مهربانی و عطوفت است. اگر مربی از نگاه مهربانانه و عطوفت برخوردار نباشد،پیوند صحیحی با شاگردان خود برقرار نمی کند و هرگز در مقام تربیت توفیق نمی یابد. بنابر این جان و روح تربیت را رحمت تشکیل می دهد. این نکته به زیبایی در پیوند دو آیۀ«الحمدُاللهِ رَبِّ العالمینَ»و «الرحمنِ الرحیمِ» جلوه گر است.
همچنین از این آیۀ مبارکه برداشت می شود که تربیت دو گونه است:عام و خاص و به عبارتی رحمانیه و رحیمیه.ربوبیت و تربیت عام الهی که همه چیز و همه کس را زیر پوشش می گیرد،از نوع ربوبیت و تربیت رحمانیه است؛اما ربوبیت و تربیت خاص،اختصاص به کسانی دارد که به تربیت رحمانیه پاسخ داده و آن را به جان دریافت کرده اند و حال در مرحلۀ دوم،زیر چتر ربوبیت رحیمیه قرار می گیرند. پس گر چه آیۀ«الرحمنِ الرحیمِ» از لحاظ لفظ تکرار شده است،مفهوم جدا گانه ای دارد.
در پایان این مطلب نیز درخور توجه است که چهار بار تکرار واژۀ رحمت در سه آیۀ از سورۀ حمد این پرسش را به همراه دارد که چگونه می شودمسلمانان،ده بار در روز،این سوره را در نماز های خود بخوانند و مخاطب آن باشند؛اما این رحمت در جانشان اثر نکند و نشانی از رحمت و مهربانی در وجودخویش نیابند؟2
1.فضل بن حسن طبرسی ، ج1، ص 54
2.از جلد اول تفسیر مشکاه استاد محمدعلی انصاری صفحات 207 و 208
با سلام.نظر دیگری که در مورد رحمان و رحیم است چنین است که رحمان صفتی است از جانب خداوند که دردنیا جاری است و رحیم در اخرت که فقط شامل بهشتیان می شود.ان شاء اله که همکاران محترم به صفت رحمان بسنده نکنند.