حدیث هفته : با ماهیت و جایگاه شیطان آشنا شوید

بسم الله الرحمن الرحیم

….شیطان بر اساس موارد کاربرد در قرآن کریم ، معنای عام و معنایی خاص دارد شیطان عام، به هر موجود سرکش و متمردی اطلاق میشود؛ خواه جن باشد خواه انس یا هر جنبنده دیگری . به تعبیر اهل لغت ؛ «کُلُّ عاتٍ مُتَمَرِّدٍ مِنَ الجِنَّ وَالأِنُسِ وَ الدَّوابِّ »؛ برای مثال در کلام عرب به اسب های چموش و سرکش «شیطان» گفته میشود. در قرآن نیز خداوند انسانهای حق ستیز، باطل گرا و متمرّد  را شیطان نامیده است :

(وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیِّ عَدُوًّا شَیاطینَ الْأِنْسِ وَ الْجِنَّ یُوحِی بَعْضُهُمْ أِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْشاءَ رَبُکَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ مایَفْتَرُونَ )

و این چنین برای هر پیامبری دشمنی از شیطانهای انسان و جن قراردادیم . برخی از آنان به برخی دیگر سخنان ظاهر فریبی به رمز و پنهانی القا می کنند و اگر پروردگار تو می خواست ، چنین نمی کردند. پس ایشان را و آنچه دروغ می بندند، فروگذار.

همچنین خداوند منافقان را در قرآن چنین توصیف می فرماید: «وَ اِذا خَلَوْا اِلی شَیاطینِهِمْ قالوُا اِنَّا مَعَکُمْ اِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِوُنَ»

و هنگامی که باشیطان های خود خلوت می کنند ، می گویند: ما با شما هستیم . ما فقط ریشخند می کنیم .

بنابراین معنای عام شیطان ، شامل هر متمرد و نافرمان لجوج میشود؛ چه مرئی و اِنسی و چه نامرئی و جنی .

اما در معنای خاص ، «شیطان» موجود مشخصی است که در مقابل آدم قرار می گیرد و قرآن اورا ابلیس نامیده است «ابلیس» از ریشه بَلَسَ» به معنای ناامیدی و پشیمانی گرفته شده و بر این اساس، «ابلیس» به معنای موجود مایوس و ناامید است . البته بعضی معتقدند کلمه «ابلیس» عربی نیست و برخی نیز برآن اند که این کلمه از واژه «دیابلوس»یونانی مشتق شده است که بازهم به همان معناست. بنابراین شیطان به معنای خاص ، همان ابلیس است و بقیه شیاطین، اهالی و دودمان و کارگزاران اوهستند. آمدن صفت «رجیم» برای واژه شیطان در عبارت استعاذه نشان میدهد که در اینجا مراد از شیطان به معنای خاص آن، یعنی همان ابلیس مطرود و شیطان اکبر است .

در نهج البلاغه خطبه ای معروف به خطبه «قاصعه» وجود دارد که بخش مهمی از آن درباره معرفی ابلیس و سوابق و شیوه عمل اوست حضرت در این خطبه ، به سابقه عبادت ابلیس و مَلَک بودن اوتصریح می فرماید و به دنبال آن زبان به نصیحت و اندرز می گشاید که :

«فَاعَْتبِرُوا بِما کانَ مِن فِعْلِ اللهِ بِابْلیِسَ ، اِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِیدَ وَ کانَ قَدْ عَبَدَ الله سِتَّهَ الافِ سَنَهٍ لّا یُدْری اَمِنْ سِنِی الدُّنیَا اَمْ سِنِی الاخِرَهِ عَنْ کِبْرِ ساعَهٍ واحِدَهٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ ابلِیس یَسْلَمُ عَلَی اللهِ بِمِثْلِ مَعْصَِتِهِ ؟ کَلَّا. ماکانَ اللهُ ، سُبْحانَهُ ، لِیُدْخِلَ الْجنَهَ بَشَرا" بِامْرٍ اَخْرَجَ بِهِ مِنْها مَلَکا"»

پس ، از آنچه خدا با شیطان کرد پند گیرید، که کردار درازمدت اورا باطل گرداند و کوشش فراوان او بی ثمر ماند. اوشش هزار سال با پرستش خدا زیست ، از سالیان دنیا یا آخرت ، دانشته نیست ؛ اما ساعتی که تکبر کرد ، خدایش از بهشت بیرون آورد و پس از ابلیس که ایمن بود که خدا را چنان نافرمانی نکند ، هرگز خدا انسانی را به بهشت در نیاورد به کاری که بدان کار، فرشته ای را از بهشت بیرون برد .

این بیان امام علیه السلام در عین حال برای انسان نیز زنگ خطری است تا بیندیشد هنگامی که خداوند با موجودی مقرب این گونه عمل کرد، اونیز هیچ مصونیتی ندارد و ممکن است که مانند ابلیس ، مطرود و رجیم گردد.پس در هر موقعیت و جایگاهی ، باید بداند سراپا به حضرت حق و حفظ و پشتیبانی اونیازمند است ؛

(یا اَیُّهَا النَّاسُ اَنْتُمُ الْفُقَراءُ اِلَی اللهِ وَ اللهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ)

ای مردم، شما به خدا نیازمندید و فقط خداست که بی نیاز ستوده است .

جلد اول تفسیر مشکات دکتر محمد علی انصاری